Orta Asya kültürünün en önemli simgelerinden biri olan yaylı çalgı Kobız ile geleneksel göçebe çadırı Yurt, UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne alındı. Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın ortak başvurusu, UNESCO Hükümetlerarası Komitesi’nin Yeni Delhi’de düzenlenen 20. oturumunda kabul edildi.
UNESCO, her iki mirasın da Orta Asya’nın kültürel hafızasında merkezi bir rol oynadığını vurgularken, özellikle ustaların azalması nedeniyle bazı unsurların “ciddi tehdit altında” olduğuna dikkat çekti.
TÜRK DÜNYASININ EN ESKİ YAYLI ÇALGISI: KOBIZ
Türk dünyasının en eski yaylı çalgılarından biri kabul edilen Kobız’ın kökeni MS 5–8. yüzyıllara kadar uzanıyor. Kepçe biçimli ahşap gövdesi, kemerli sapı ve deve derisiyle kaplı rezonans yüzeyi, çalgıya şamanik geleneklerle özdeşleşen derin ve titreşimli bir ses kazandırıyor. Tarih boyunca hikâye anlatıcıları ve ozanlar için vazgeçilmez bir enstrüman olan Kobız, özellikle Kazakistan’ın Kızılorda ve Mangıstau bölgelerinde güçlü bir geleneğe sahip.
Bir Kobız’ın yapımı; doğru ağacın seçilmesinden gövdenin tek parça oyulmasına, teller ve yay için at kılının hazırlanmasına kadar yüksek uzmanlık gerektiriyor. Bu bilgi, yüzyıllar boyunca aileler içinde sözlü ve uygulamalı olarak aktarılmıştı.
GÖÇEBE KÜLTÜRÜN MİMARİSİ: YURT
Kobız bozkırın sesi ise, yurt Orta Asya göçebe kültürünün mimarisi olarak kabul ediliyor. Karakalpaklar, Kazaklar ve Kırgızlar için yurt, 19. yüzyılın sonuna kadar temel konut biçimi oldu; 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde ise daha çok mevsimlik göçlerde ve çoban yaşamında varlığını sürdürdü.
Keçe kaplı duvarları, sökülüp yeniden kurulabilen ahşap iskeleti ve iklimle uyumlu yapısıyla yurt, yalnızca bir barınak değil, toplumsal düzenin ve kozmolojik anlayışın da sembolü sayılıyor. İç mekân düzeni, birçok toplulukta evrenin küçük bir yansıması olarak görülüyor.
Özbekistan’ın Karakalpakistan bölgesindeki Çimbay kasabası, yurt yapım tekniklerinin hâlâ yaşatıldığı önemli merkezlerden biri. Burada ustalar, babalarından ve dedelerinden öğrendikleri yöntemlerle yurt iskeletlerini şekillendirmeye devam ediyor.